Hans Boland: "Heeft de Rus wel een ziel? ... hij, als enig schepsel Gods, er geen heeft. 'Zou deRussische mens zichzelf nog altijd moeten overtuigen dat hij bij de mensenhoort en dat hij een ziel heeft?"
Wie praat er niet over Rusland dit jaar in Nederland? Dit land wordt gezien als een plek voor de nieuwe mogelijkheden, wat investering of energie betreft. Veel Nederlanders doen daardoor zaken in Moskow of in St. Petersburg. Is dit Rusland? Nee! Deze steden zijn aparte rijken, "staat in de staat", zo te zeggen. Op basis van ervaring hiervan wordt het beoordeeld of, eerder gezegd, vooroordeeeld over een Rus. Men in Nederland ziet een Rus als een algemeen begreep, terwijl het land uit 180 volkeren bestaat. Mensen
verschillen in de steden en in de dorpen. Sibirie is onmogelijk om te vergelijken met Volga gebied, bvb.
In de loop van de tijd van de laatste 100 jaar heeft Rusland (en SSSR) circa 10 perioden gehad van een Tsaar tot Revolutie, van Stalinse repressies tot zijn oorlogs dooi, van Hrustchjov en Breznev tot Perestroyka. Andropov en Gorbatsev, Eltsin en Putin betekende voor een heel land totaal iets anders. De weg vanuit een geloof en een vereniging van de religies naar een bijna totale Atheisme en terug naar de Theopolitiek had veel dalen en bergen gekend. Alles in totaal was het een ramp van de veranderingen voor een grote Rijk en zijn volk.
Het moderne Russia kent ten minste 3 totaal verschillende sociale klassen: van armoedige en wanhopige gepensioneerden tot de Cres-achtige eigenaren van de hele met de flats bebouwde straten in Moskow of Petersburg,
wat het onmogelijk maakt om deze klassen met elkaar te vergelijken.
Hoe kan je in de Godsnaam onder deze omstandigingen een beeld, geschetst door de classieke literatuur van het begin van de XX eeuw aan een moderne Rus aanpassen? De pijnlijkste hiervan is, dat degene,
die er wel aan dit beeld voldeed, zit nu juist daardoor aan de laagste stap van de sociale trap in verband met zijn idealisme en totale onmogelijkheid om over de lijken naar boven te klimmen.
Het kan lastig zijn om dit te begrijpen voor iemand uit Nederland, dat een stabiele periode heeft gekend van meer, dan 350 jaar. Ik zie het, als een excuus voor een getalenteerde schrijver Hans Boland.
Door Paul Depondt − 16/12/05, 00:00
Het intrigerendste fenomeen van moedertje Rusland is de ziel. Maar heeft een Rus die wel? In Mijn Russische ziel ontrafelt Hans Boland tal van clichés....
In zijn derde studiejaar Russisch leerde polyglot, slavist en vertalerHans Boland (1951) een beeldschone en erudiete Russin kennen die hem meerdan wie ook over haar landgenoten zou leren, en bij wie hij enige tijdconversatielessen volgde. 'Ze heette Tatjana', zegt Boland, 'naar de heldinvan Alexandr Poesjkins Jevgeni Onegin.'
Tatjana had 'een biografie waar een romancier zijn vingers bij zouaflikken'. Ze was een Russische ziel. 'Boven aan de lijst van nationalekarakteristieken prijkt naar mijn idee het najagen van een leven op hetscherp van de snede. Russische roulette, waarbij je een schot lost opelkaars dan wel op je eigen hoofd met een pistool waarvan het magazijn opéén kogel na leeg is, is evenzeer een manifestatie van de Russische zielals het experiment met het communisme, waarbij in de loop van nog geenzeventig jaar vele miljoenen doden zijn gevallen.'
Boland, die voor uitgeverij Papieren Tijger het verzameld werk vanPoesjkin vertaalt, heeft meer dan twintig talen geleerd of bestudeerd ener verschillende onderwezen. Op de lagere school in Bandung kreeg hijIndonesisch, op het gymnasium in Nederland leerde hij Latijn en Grieks, Frans, Duits en Engels. Drie jaar woonde hij in Griekenland en sprak er alsnel de taal. Als een soort pseudo-hippie ging hij ook veel reizen. 'Inmijn takkenhut op het strand van Agadir zat ik regelmatig met mijn neus ineen pocketboekje getiteld Teach yourself Russian.' Met de jaren kwam Bolanderachter 'hoe hard je moet vechten om de Russische taal onder de knie tekrijgen'. Hij ging Russisch studeren. Maar begrijp je dan ook de Russischeziel? 'Van lieverlee bereikte ik een soortgelijke conclusie ten aanzien vanhet land: wie Rusland wil leren kennen, moet niet bevreesd zijn voor debodem van de put.' Boland ging er wonen.
Hij ontdekte dat voor veel Russen bezieling en extase dagelijkse kostzijn, 'en niet heel ernstig hoeven te worden genomen'. Waarom spreekt deRus zoveel van de ziel? Clichés, schrijft Boland in Mijn Russische ziel,'zijn vooral leerzaam om wat ze verzwijgen of ontkennen'. In zijn boek wilhij laten zien waarin het typisch Russische tot uiting komt. 'Dat hetdaarbij vaker om negatieve dan om positieve zaken gaat, spreekt eigenlijkvanzelf. Mooie eigenschappen als moed, opofferingsgezindheid,spiritualiteit zijn door de eeuwen heen in alle windstreken min of meerhetzelfde. In zijn lelijke karaktertrekken toont de mens veel meerfantasie.'
Het hele boek is een ontrafelen van allerlei mythes, 'maar in deeerste plaats is het ook een zelfportret, het is mijn' Russische ziel.Als je voor het eerst op je zestiende, zeventiende Dostojevski leest, enook nog eens uit een andere cultuur komt, uit Indonesië, heb je misschienzulke mythische verhalen nodig, maar in de loop der jaren heb ik dieuitgekleed.' Heeft de Rus wel een ziel? Onwillekeurig dringt zich hetvermoeden op dat hij, als enig schepsel Gods, er geen heeft. 'Zou deRussische mens zichzelf nog altijd moeten overtuigen dat hij bij de mensenhoort en dat hij een ziel heeft? Russen zijn eigenlijk chauvinistisch doorhun minderwaardigheidscomplex.
De Russische ziel is een 19de-eeuws West-Europees begrip, 'eenverschrikkelijke, zwaar mishandelde term'. Het is 'toch iets anders danbacteriën of genen die je onder een microscoop legt. Er wordt heel veelover gezegd, het is zoiets als God, of volksaard, daar wordt ook heelgemakkelijk mee omgesprongen. En dat is natuurlijk heel gevaarlijk, daaromheb ik dit boek willen schrijven. Er wordt zoveel mee verdoezeld, terwijlwe ons toch moeten realiseren dat er uit Rusland heel veel kwaads isgekomen. Dostojevski is óók griezelig, het is vaak allemaal heelhysterisch, boers en woest.'
Een van zijn vroegste Petersburgse kennissen - Boland heeft vijf jaarin die stad gewoond en schreef de gids Sint-Petersburg onderhuids - wildeweten wat hij de kenmerkendste Russische karaktertrek vond. 'Brutaliteit,luidde mijn oncomplimenteuze antwoord. Stalin was geen rasrus, maar alsrasaap werd hij door de Russen tot afgod verheven.' Dat antwoord, 'ja, datwas provocerend, want Russen denken van zichzelf, en zeggen dat ook hardop,dat ze een wijde ziel hebben, begrip hebben voor iedereen, geduldig zijn,deemoedig, geweldloos, gastvrij en dapper. Een handjevol Hollanders nam hetooit op tegen de wereldmacht Spanje. Dat was dapper. Als de Russen met z'n150 miljoenen aan drie miljoen Tsjetsjenen de wet voorschrijven, is dat inde eerste plaats laf.'
Tijdens zijn reizen was het Boland duidelijk geworden 'dat je een natieleert kennen bij zijn boeren, niet bij zijn hoofdstedelingen'. Hij maakteop het platteland en in de provincie kennis met de Russische volksaard,'werkschuw en indolent, maat noch grens kennen, makkelijker huilen danlachen'. In Rusland is een vrolijke drinker een uitzondering. 'Dat zitvolgens mij echter niet in de genen, of in het bloed, de aard of de ziel.Je kunt zeker spreken over volksaard, op de een of andere manier, maar danmoet je heel goed oppassen want het is ook een beetje een foute term. Wijdragen onze geschiedenis op onze schouders, bewust of onbewust. Zo zitErasmus in onze hoofden, en krijg je daardoor van die vage gesprekken overde Nederlandse tolerantie. Dat kun je volksaard noemen, dat speelt weldegelijk een rol in ons massabewustzijn. Rusland echter, daar hebben zeniet eens een renaissance gehad, en het is altijd een dictatuur geweest.
'Het is griezelig, heel eng. Als je altijd slaaf bent geweest, en hetis steeds erger geworden, want de lijfeigenschap werd vanaf de Middeleeuwensteeds strikter, en onder de communisten werd het nog wanhopiger, als jenooit vrijheid hebt gekend, altijd hebt geleefd onder de terreur, dan zijnvrijheid en verantwoordelijkheid griezelige begrippen.'
Wordt Gorbatsjov dáárom zo verguisd? 'Wij kunnen ons dat heelmoeilijk voorstellen. Russen koesteren een hardnekkige koudwatervrees voordemocratie. Wat moeten Russen met die vrijheid? Dan ben je voortaan voorje eigen leven verantwoordelijk. Dat willen die Russen niet, ze willen datde staat voor ze zorgt. Ze weten natuurlijk ook niet wat democratie is, inde ogen van de Russen is democratie niets anders dan anarchie.'
Ooit, gelooft Boland, 'zal men de historische betekenis erkennen vanzo'n Gorbatsjov'. Ondanks de Groot-Russische ellende voltrok zich onder hem'een metamorfose die me vervulde van een optimisme dat slechts werdgetemperd wanneer ik de veranderingen vergeleek met die van Berlijn'. Na'de teddy' Gorbatsjov werd het onder de potsierlijke 'beer' Jeltsin en depietluttige maar gevaarlijke 'aardworm' Poetin echter weer als vroeger.Veel veranderingen zijn pseudo-verbeteringen, maar 'de Russischelevenshouding is gebaseerd op de volkswijsheid dat het altijd slechterkan'.' Boland ergerde zich aan een verhaal van Rudy Kousbroek die, na eenbezoek aan Petersburg, naar Nederland terugkwam 'met de bespottelijke thesedat absolutisme gunstig is voor de conservering van een stad'. 'Onze Rudyheeft zich in Petersburg bij de neus laten nemen als Catharina de Grote ineen Potemkindorp.' De stad lijkt, door de Russische variant van hetkapitalisme, 'behoorlijk op orde'. Maar schijn bedriegt.
'Het komt natuurlijk nooit goed met Rusland', zegt Boland, 'en daarmogen we blij om zijn'; maar ergens schrijft hij ook: 'als het zo doorgaat,komt het heus nog wel goed met Rusland'. In het boek 'zit natuurlijk veeltegenspraak, heel bewust: langs de ene kant is het goed dat heel Ruslandniet één groot Amsterdam Oud-Zuid wordt, stel je voor, langs de anderekant is het mooi dat het anarchistische en het ongepolijste van het oudeRusland bewaard zijn gebleven'.
Is dat de ziel, 'de Russische moed der wanhoop, een vorm van overmoed',bezieling en extase? Wat is die ziel 'zonder haar wreedheid' en die wazigesfeer? De 17de-eeuwse Rusland-reiziger en latere burgemeester vanAmsterdam, Nicolaas Witsen, zei ooit 'dat de Rus zijn tijd verdeelt tussende iconostaas en het kruikje'. Wodka, meent Boland, fungeert in Ruslandvooral 'als medicijn, als panacee'. De ziel is onstoffelijk, 'maar die vande Rus bestaat voor een flink deel uit alcohol'. Het kan altijdzwartgalliger, nog veel erger; een geliefd epitheton is'mnogostradaljnyj', 'veel geleden hebbend'.
'Het is vaak opgemerkt', schrijft Boland in Mijn Russische ziel, 'datde Russen een modus vivendi met hun maatschappij vonden in de vorm vanschizofrenie. Wie nergens anders dan thuis in de keuken of in bed zichzelfmag zijn, krijgt vanzelf een gespleten ziel.' Een dictatuur 'leeft opangst'. Zou dat misschien de drijvende kracht zijn van het Russische volk,die angst, en zou daar zijn ziel schuilen?
Boland: 'Volgens Joseph Brodsky kende generaal Zjoekov geen angsttijdens zijn opmars naar Berlijn, maar wel toen hij van daar terug moestnaar Moskou, waar Stalin wachtte.'
www.volkskrant.nl